Qiymət
Qiymət — satıcının bir vahid mal köçürməyə (satmağa) hazır olduğu pul məbləği. Əslində, qiymət müəyyən bir əmtəənin pula dəyişdirmə əmsalıdır. Qiymət anlayışı əsas iqtisadi kateqoriyadır.
Malların könüllü mübadiləsindəki nisbətlərin (nisbət) qiyməti dəyər adlanır. Bu səbəbdən, qiymət malın vahidinin pulla ifadə olunan dəyəri və ya mal vahidinin pul dəyəri və ya dəyərin pul dəyəridir.
Gündəlik danışıqlarda qiymət çox vaxt bir məhsulun dəyəri ilə sinonimdir (məsələn, “kibrit nə qədərdir?”) və bu sözlər bir-birinin əvəzinə istifadə edilə bilər.
Aristotelin iki qiymət anlayışı var: qiymət — artığın dövriyyəsinə xidmət edən mübadilə kateqoriyasıdır (insanın varlığı və çoxalması üçün lazım olmayan hər şey). Digər tərəfdən, bu həqiqətə uyğun olmayan sərvətin ifadəsidir.
Foma Akvinski üçün "Ədalətli Qiymət" — xərcləri bərpa etməyə imkan verən bir qiymətdir. Digər tərəfdən, Foma Akvinski, qiymətin alıcının Tanrı ilə nə qədər yaxın olmasından asılı olaraq fərqləndirilməli olduğunu söyləyir.
Azərbaycan coğrafi göstəriciləri
Azərbaycan coğrafi göstəriciləri — Azərbaycan mənşəli məhsullara verilən coğrafi göstərici adları.
2021-ci ildə Azərbaycanın İqtisadiyyat və Kənd Təsərrüfatı Nazirliklərinin nümayəndələri coğrafi göstəricilər və mənşə adları ilə bağlı Gürcüstan təcrübəsini öyrənmək üçün bu ölkəyə səfər etmişdir.
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanın Əqli Mülkiyyət Agentliyi tərəfindən azad edilmiş ərazilərdə coğrafi göstəricilərin qorunması üçün onların qeydiyyata alınması istiqamətində işlər aparılır.
Azərbaycanda coğrafi göstəricilərin qeydə alınması, hüquqi mühafizəsi və istifadəsi ilə bağlı münasibətlər 1998-ci ildə qüvvəyə minmiş "Əmtəə nişanları və coğrafi göstəricilər haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənməkdədir.
Əsas Effektivlik Göstəriciləri
Bir çox müəlliflər müasir dövrdə istifadə edilən üç əsas performans ölçmə vasitələrinin olduğunu qeyd edirlər.
KRI (key result indicators) — Bunlar nəticələrə əsaslanaraq şirkətin nə qədər başarılı olduğunu göstərir. Qısacası şirkətin keçmişi haqqında məlumat verir.
PI (performance indicators) — Bu ölçüm vasitələri şirkətin mövcud vəziyyəti haqqında məlumat verir və nə etmək lazım olduğunu göstərir.
KPI (key performance indicators) — Bu vasitələr isə şirkətin performansında mühüm artım əldə edə bilməsi üçün üzərində durulması lazım olan əhəmiyyətli nöqtələri müəyyən edir.
Eyni zamanda bir şirkət üçün bu göstəricilərin "10–80-10" nisbətində olması məsləhət görülür.
Əsas Effektivlik Göstəriciləri
Əsas Effektivlik Göstəriciləri — Key Performance Indicator (KPI) şirkətin bugünkü və gələcək uğuru üçün kritik əhəmiyyətə malik olan faktorların müəyyən edilərək onların üzərində fokuslanması və əldə edilən nəticələrin bu istiqamətdə istifadə edilməsindən ibarətdir. Sistem şirkət xərclərinin proseslərin yaxşıladırılması hesabına azaldılmasını məqsədləyir və şirkətin ayrı-ayrı şöbələrinə və işçilərə tətbiq edilməsinə əsaslanır. Bunun üçün əsas məsələ öncə şirkətin hədəfləri istiqamətində doğru göstəricilər seçilməli, bu göstəricilərin hesablanması üçün davamlı məlumatın toplandığı sistem qurulmalı, əldə edilən nəticələr analiz edilməli və bunların əsasında yeni strategiya və hədəflər müəyyən edilməlidir.
KPI-ların 7 əsas xüsusiyyəti:
Mali olmayan
Mütəmadi olaraq yoxlanan (günlük, həftəlik 7/24)
CEO və ya rəhbərlik tərəfindən tətbiq edilən
Hər bir içi tərəfindən qəbul olunan
Xüsusi bir komanda tərəfindən həyata keçirilən
Əhəmiyyətli təsirə malik olan
Müsbət təsirə malik olan göstəricilərdir.
Ehtiyat qiymət
Reserve price ~ резервированная цена ~ en düşük fiyat ~ ehtiyat qiymət – hərraclarda: gizli tutulan minimal qiymət təklifi (BID). Adətən, minimal qiymət (satıcının razı olacağı ən aşağı qiymət) potensial alıcılara elan olunur, ancaq onlayn hərraclar (məsələn, eBay) satıcılara ehtiyat qiymət adlandırılan və gizli saxlanılan minimal qiymətini göstərməyə icazə verir. Ehtiyat qiymət açıqlanmır və ondan aşağı qiymət təklifi son satış qiyməti kimi qəbul olunmur. Bax: AUCTION, EBAY.
İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
Mütləq qiymət
Mütləq qiymət — riyaziyyatda bir həqiqi ədədin işarəsiz qiyməti. Kompüterlərdə bu əməli ifadə etmək üçün istifadə edilən riyazi funksiya adətən abs(...) kimi göstərilir.
Qiymət Məhərrəmli
Qiymət Məhərrəmli (Qiymət Məmmədiyə qızı Məhərrəmli; d.2 dekabr, 1963; Şəki, Vərəzət k.) — şair, publisist, 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1998).
1963-cü ildə dekabrın 2-də Azərbaycanda Şəki rayonunun Vərəzət kəndində anadan olub. Baş Zəyzid kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra ailəlikcə Bakıya köçmüş, 1988–1992-ci ildə 222 saylı uşaq bağçasında tərbiyəçi, 1992-ci ildə istehsalat texniki komplektləşmə idarəsində mühasib, 1993-cü ildə isə təmir-tikinti sahəsində hesabdar işləmişdir. 1993–1995-ci illərdə Bakı Məktəbəqədər Pedaqoji Texnikumunda təhsil almış Qiymət xanım, 1995–2000-ci illərdə Nəsrəddin Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsinin axşam şöbəsində bakalavr pilləsi üzrə ali təhsil almış, 2002-ci ildə həmin universiteti magistr pilləsi üzrə bitirmişdir. 2007-ci ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib.
1998-ci ildə "Maarifçi" qəzetində ELm, təhsil, mədəniyyət şöbəsinin müdiri, iki ildən sonra baş redaktoru olmuşdur. 2001-ci ildən AMEA Əlyazmalar İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamış, 2014-cü ilin noyabr ayınadək burada işləmiş, daha sonra iş yerini AMEA Folklor İnstitutuna dəyişmişdir. Hal-hazırda AMEA Folklor İnstitutu "Cənubi Azərbaycan folkloru" şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur. 2009-cu ildən "Elimiz.Günümüz" qəzetinin təsisçisi və baş redaktorudur. Müxtəlif illər ərzində "Xəmsə", "Qafqaz" jurnallarının, "Ərən", "Planet-press", "Ana Vətən çağırır", "Milli Qəhrəmanlar" qəzetlərinin redaktoru olub.
Qiymət Məhərrəmova
Qiymət Məhərrəmli (Qiymət Məmmədiyə qızı Məhərrəmli; d.2 dekabr, 1963; Şəki, Vərəzət k.) — şair, publisist, 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1998).
1963-cü ildə dekabrın 2-də Azərbaycanda Şəki rayonunun Vərəzət kəndində anadan olub. Baş Zəyzid kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra ailəlikcə Bakıya köçmüş, 1988–1992-ci ildə 222 saylı uşaq bağçasında tərbiyəçi, 1992-ci ildə istehsalat texniki komplektləşmə idarəsində mühasib, 1993-cü ildə isə təmir-tikinti sahəsində hesabdar işləmişdir. 1993–1995-ci illərdə Bakı Məktəbəqədər Pedaqoji Texnikumunda təhsil almış Qiymət xanım, 1995–2000-ci illərdə Nəsrəddin Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsinin axşam şöbəsində bakalavr pilləsi üzrə ali təhsil almış, 2002-ci ildə həmin universiteti magistr pilləsi üzrə bitirmişdir. 2007-ci ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib.
1998-ci ildə "Maarifçi" qəzetində ELm, təhsil, mədəniyyət şöbəsinin müdiri, iki ildən sonra baş redaktoru olmuşdur. 2001-ci ildən AMEA Əlyazmalar İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlamış, 2014-cü ilin noyabr ayınadək burada işləmiş, daha sonra iş yerini AMEA Folklor İnstitutuna dəyişmişdir. Hal-hazırda AMEA Folklor İnstitutu "Cənubi Azərbaycan folkloru" şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur. 2009-cu ildən "Elimiz.Günümüz" qəzetinin təsisçisi və baş redaktorudur. Müxtəlif illər ərzində "Xəmsə", "Qafqaz" jurnallarının, "Ərən", "Planet-press", "Ana Vətən çağırır", "Milli Qəhrəmanlar" qəzetlərinin redaktoru olub.
Qiymət diskriminasiyası
Qiymət diskriminasiyası (ing. price discrimination) — eyni əmtəə və ya xidmətin eyni zamanda müxtəlif alıcılara müxtəlif qiymətlərlə satıldığı və bu qiymət fərqinin bu mal və ya xidmətin müxtəlif istehsal xərcləri ilə əsaslandırılmadığı qiymət siyasəti. Konsepsiya ilk dəfə 1844-cü ildə Jül Düpüinin əsərində yazılmışdır.
Kempbell Makkonnell və S. L. Brüya görə, qiymət diskriminasiyası eyni məhsul və ya xidmətin eyni vaxtda müxtəlif alıcılara müxtəlif qiymətlərlə satılmasıdır, o zaman qiymətlər fərqi bu məhsul və ya xidmətin müxtəlif istehsal xərcləri ilə əsaslandırılmır; Clayton Aktına uyğun olaraq rəqabəti məhdudlaşdıran ABŞ-da cinayət kimi tanınan qiymət siyasəti.
BDT-də qiymət diskriminasiyası eyni satıcıdan fərqli alıcılara eyni məhsul üçün fərqli qiymətlər tətbiq etmək təcrübəsidir.
İlk dəfə konsepsiya 1844-cü ildə nəşr olunan Jül Düpüinin "Mülki strukturların faydalılığının ölçüsü haqqında" əsərində ortaya çıxdı. Qiymət diskriminasiyası Con Lardnerin 1850-ci ildə nəşr olunmuş “Dəmir yollarının iqtisadiyyatı: Yeni nəqliyyat növü, onun idarə edilməsi, kommersiya, maliyyə və sosial əlaqələrin perspektivləri və əlaqələri haqqında traktat” əsərində tədqiq edilmişdir. Artur Piqunun Rifahın İqtisadiyyatı və Coan Robinsonun Qeyri-kamil Rəqabətin İqtisadiyyatı qiymət diskriminasiyasının öyrənilməsinin inkişafına töhfə verdi.
Aşağıdakı şərtlər yerinə yetirildikdə, satıcı uğurlu qiymət diskriminasiyasını həyata keçirə bilər:
satıcı bazarda müəyyən sövdələşmə qabiliyyətinə malik olmalıdır;
satıcı öz alıcılarını tələbin müxtəlif qiymət elastikliyinə malik qruplara bölmək imkanına malikdir;
bazarda arbitraj əməliyyatlarının mümkünlüyü məhduddur (aşağı qiymətə məhsul alan alıcılar onları daha yüksək qiymətə yenidən satmaq imkanına malik olduqda).
Qiymət diskriminasiyasının növləri
A. Piquya görə qiymət diskriminasiyasının üç növü var:
Birinci dərəcəli qiymət diskriminasiyası (mükəmməl ayrı-seçkilik) — məhsul və ya xidmətin hər bir vahidinin hər bir alıcıya bu alıcının ödəməyə hazır olduğu maksimum qiymətə satılması.
Qiymət siyasəti
Qiymət siyasəti — məhsul və xidmətlərin qiymətlərinin müəyyən edilməsi prinsipləri və üsullarıdır.
Qiymətqoymanın mikro (firma səviyyəsində) və makro (qiymət və tariflərin dövlət tənzimlənməsi sferasında) səviyyələrini ayrılır.
Firmanın qiymət siyasəti firmanın ümumi strategiyası çərçivəsində formalaşır və qiymət strategiyası və qiymətqoyma taktikasını ehtiva edir. Qiymət strategiyası təklif olunan məhsulun bazarda yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Hədəf seqmentinin müəyyən edilməsi və strategiyanın qurulması üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur (Ansoff matrisi, BCG matrisi, Porter matrisi). Həmçinin qiymət strategiyası çərçivəsində qiymətin müəyyən edilməsi (təyin edilməsi) üçün istifadə olunan üsullar, eləcə də qiymət ayrı-seçkiliyi formaları seçilir.
Gələcəkdə strategiyanın həyata keçirilməsi çərçivəsində alıcılar üçün qiymət endirimləri və qeyri-qiymət stimulları sistemləri daxil olmaqla, taktiki tədbirlər (satışı stimullaşdırmaq üçün) hazırlanır.
Qiymət siyasətinin həyata keçirilməsi zamanı şirkət rəhbərliyi təxirəsalınmaz tədbirləri tənzimləməli və strategiyanın dəyişmə vaxtına nəzarət etməlidir. Qiymətlər kifayət qədər mənfəət səviyyəsini təmin etmək üçün rəqabətdə fəal şəkildə istifadə olunur. Malların və xidmətlərin qiymətlərinin müəyyən edilməsi hər bir müəssisənin ən vacib problemlərindən biridir, çünki optimal qiymət onun maliyyə rifahını təmin edə bilər.
Qiymət səviyyəsi
Qiymət səviyyəsi (ing. Price level) — müəyyən bir aralıqda (ümumiyyətlə bir gün) bir iqtisadiyyatda və ya pul birliyində müəyyən mal və xidmətlər dəsti (istehlak səbəti) üçün ümumi qiymətlərin müəyyən bir baza qarşı normallaşdırılmış fərziyyə ölçüsüdür. Tipik olaraq, ümumi qiymət səviyyəsi gündəlik qiymət indeksi, adətən Gündəlik İstehlakçı Qiymət İndeksi ilə təqrib olunur. Hiperinflyasiya zamanı ümumi qiymət səviyyəsi gündə bir dəfədən çox dəyişə bilər.
Məhsulun qiyməti müxtəlif alıcılar tərəfindən müxtəlif cür qəbul edilir və buna uyğun olaraq onlarda qiymətin səviyyəsinə dair təsəvvürlər formalaşır. Onlar bu təsəvvürlərə uyğun olaraq özləri üçün münasib qiymət səviyyəsi müəyyən edir və həmin səviyyəyə uyğun gələn qiymətə məhsul almağa razı olurlar. Buna görə qiymətqoyma amillərinin təhlili zamanı istehlakçıların, alıcıların qiymətin səviyyəsinə reaksiyası öyrənilir.
Klassik dixotomiya — ümumi qiymət artımları və ya enmələri ilə "nominal" iqtisadi dəyişənlər arasında nisbətən aydın bir fərq olduğunu fərz etməkdir. Beləliklə, qiymətlər bütövlükdə artar və ya azalırsa, bu dəyişikliyin aşağıdakı şəkildə parçalana biləcəyi güman edilir:
C
{\displaystyle C}
mal və xidmətlər dəsti nəzərə alınmaqla,
t
{\displaystyle t}
anında
C
{\displaystyle C}
dakı ümumi əməliyyat dəyəri
∑
c
∈
C
(
p
c
,
t
⋅
q
c
,
t
)
=
∑
c
∈
C
[
(
P
t
⋅
p
c
,
t
′
)
⋅
q
c
,
t
]
=
P
t
⋅
∑
c
∈
C
(
p
c
,
t
′
⋅
q
c
,
t
)
{\displaystyle \sum _{c\,\in \,C}(p_{c,t}\cdot q_{c,t})=\sum _{c\,\in \,C}[(P_{t}\cdot p'_{c,t})\cdot q_{c,t}]=P_{t}\cdot \sum _{c\,\in \,C}(p'_{c,t}\cdot q_{c,t})}
burada
q
c
,
t
{\displaystyle q_{c,t}\,}
,
t
{\displaystyle t}
vaxtında
c
{\displaystyle c}
sayını təmsil edir.
p
c
,
t
{\displaystyle p_{c,t}\,}
,
c
{\displaystyle c}
-ın
t
{\displaystyle t}
da mövcud qiymətini təmsil edir
p
c
,
t
′
{\displaystyle p'_{c,t}}
,
t
{\displaystyle t}
anında
c
{\displaystyle c}
-ın "həqiqi" qiymətini təmsil edir
P
t
{\displaystyle P_{t}}
,
t
{\displaystyle t}
anındakı qiymət səviyyəsidir
Ümumi qiymət səviyyəsi, qiymət indeksindən fərqlənir ki, birincinin mövcudluğu klassik ikitiraliyə bağlıdır, ikincisi isə sadəcə hesablamadır və bir çoxu mənalı olub-olmamasından asılı olmayaraq mümkün olacaqdır.
Qiymət İndeksləri
Qiymət indeksi (ing. Price index) — müəyyən zaman müddətində və ərazidə (ölkə, region) verilmiş əmtəə və xidmətlərin qiymətindəki orta dəyişikliyi əks etdirən göstəricidir. Bu statistik göstəricinin yaradılmasında səbəb müxtəlif regionlarda və dövrlərdə qiymətlər arasındakı əlaqəni müəyyən etməkdir.
Hazırda Qiymət indekslərindən çox geniş istifadə edilir. Bu indekslər vasitəsi ilə iqtisadiyyatdakı qiymətlərin ümumi səviyyəsi və yaşayış xərcləri müəyyən edilir və gələcək investisiyalar qiymətləndirilir. Həmçinin, daha xüsusi qiymət indeksləri vasitəsilə istehsalçılar hər hansı sektorda planlamalar və qiymət siyasəti həyata keçirirlər.
Qiymət indeksləri əsas iki növü var:
İstehlakçı Qiymət İndeksi (İnflyasiya);
ÜDM deflyatoru.
İstehlakçı qiymət indeksi ən yaxından izlənən qiymət indeksidir. İstehlakçı qiymət indeksi (Consumer Price İndex) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır..
Əsas qiymət
Əsas qiymət və ya baza qiyməti — satıcı ilə alıcı arasında aparılan danışıqlarda opsion əməliyyatının bağlanması zamanı təyin olunan malın qiymətidir. Baza qiymət əşyanın faktiki qiymətini müəyyən edir. Baza qiymətinə əlavə ödənişlər və endirimlər miqyası var. Bazar şəraiti dəyişdikdə, əsas qiymətlər sabit qalır, əlavə haqlar və endirimlər isə dəyişilə bilər ki, bu da qiymətlərin müvafiq artımına və ya azalmasına səbəb olur. Faktiki qiymətlərin baza qiymətlərindən kənara çıxma dərəcəsi satış şərtləri və iqtisadiyyatın vəziyyəti ilə müəyyən edilir.
Planlaşdırma və statistik uçotda əsas qiymət dedikdə istehsalın dinamikasını, maya dəyərini və xalq təsərrüfatının inkişafının digər göstəricilərini xarakterizə edən indekslər hesablanarkən qəbul edilən qiymət başa düşülür. Əsas qiymətlərdən ona görə istifadə olunur ki, eyni məhsulun qiymətlərinin səviyyəsi ildən-ilə dəyişə bilər və müxtəlif illərdə milli iqtisadiyyatda maya dəyəri göstəricilərinin cari qiymətlərlə ölçülməsi və müqayisəsi onların real dəyişməsi haqqında düzgün təsəvvür yaratmır.
Xarici iqtisadi fəaliyyətdə baza qiymət ümumən və ayrı-ayrı mal qrupları üzrə beynəlxalq ticarətin (ixrac və idxal) qiymət indeksinin müəyyən edilməsi üçün əsas rolunu oynayır. Beynəlxalq və xarici ticarət statistikasında, BMT-nin iqtisadi dövri nəşrlərində dərc edilmişdir. Baza qiymətinə sistematik şəkildə yenidən baxılır ki, bu da xarici ticarət dövriyyəsinin diapazonunda dəyişiklikləri nəzərə almağa imkan verir, xüsusən də baza qiymətləri vahid dəyər kimi hesablanan hazır məhsullar üçün.
Əxlaqi qiymət
Əxlaqi qiymət — sosial gerçəkliyin müxtəlif hadisələrinin və insanların davranışlarının hansı əxlaqi məna daşımalarından asılı olaraq bəyənilməsi və ya pislənməsidir. İnsanlara müəyyən əxlaqi davranışların həyata keçirilməsini təlqin edən Əxlaq normasından fərqli əxlaqi qiymət davranışların əxlaqın tələblərinə uyğunluğu və ya uyğun gəlməməsinin müəyyən edir. Ümumi əxlaqi qiymət xeyir və şər kateqoriyaları ilə həyata keçirilir, əxlaqın obyektiv meyarına əsaslanır. Bu meyar da tarixi xarakterə malikdir və ictimai quruluşdan, sinfi mübarizədən və . s. asılı olaraq dəyişir. Əxlaqi qiymətin əsasında davranışların sosial əhəmiyyətinin dərk edilməsi durur. Bu əsasda da əxlaqi qiymətin köməyilə insanların davranışını tənzim etmək mümkündür.
Qiymət indeksi
Qiymət indeksi (ing. Price index) — müəyyən zaman müddətində və ərazidə (ölkə, region) verilmiş əmtəə və xidmətlərin qiymətindəki orta dəyişikliyi əks etdirən göstəricidir. Bu statistik göstəricinin yaradılmasında səbəb müxtəlif regionlarda və dövrlərdə qiymətlər arasındakı əlaqəni müəyyən etməkdir.
Hazırda Qiymət indekslərindən çox geniş istifadə edilir. Bu indekslər vasitəsi ilə iqtisadiyyatdakı qiymətlərin ümumi səviyyəsi və yaşayış xərcləri müəyyən edilir və gələcək investisiyalar qiymətləndirilir. Həmçinin, daha xüsusi qiymət indeksləri vasitəsilə istehsalçılar hər hansı sektorda planlamalar və qiymət siyasəti həyata keçirirlər.
Qiymət indeksləri əsas iki növü var:
İstehlakçı Qiymət İndeksi (İnflyasiya);
ÜDM deflyatoru.
İstehlakçı qiymət indeksi ən yaxından izlənən qiymət indeksidir. İstehlakçı qiymət indeksi (Consumer Price İndex) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır..
Qiymət nəzarəti
Qiymət nəzarəti — mal və xidmətlər üçün tətbiq edilə bilən qiymətlərə hökumət məhdudiyyətləri. Belə tədbirlərin məqsədi əsas ərzaq və istehlak mallarının mövcudluğunu saxlamaq, qıtlıq zamanı qiymət manipulyasiyasının qarşısını almaq, inflyasiyanı ləngitmək və ya əksinə, müəyyən malların tədarükçüləri üçün minimum gəliri və ya minimum əmək haqqını təmin etmək ola bilər. Qiymət tənzimlənməsinin iki əsas forması var: müəyyən edilə bilən maksimum və minimum qiymətlər.
Tarixən qiymətə nəzarət çox vaxt əmək haqqına nəzarət və digər tənzimləyici elementləri özündə birləşdirən daha geniş gəlir siyasətinin bir hissəsi olmuşdur.
Baxmayaraq ki, qiymət nəzarəti bəzən hətta demokratik hökumətlər tərəfindən də istifadə olunsa da, iqtisadçılar ümumiyyətlə onların bazar iqtisadiyyatına zidd olduğu və bundan qaçınmaq lazım olduğu qənaətindədirlər.
Roma İmperatoru Diokletian eramızın III əsrinin sonlarında Roma İmperiyasında bütün əsas mallar üçün maksimum məqbul qiymətlər təyin etməyə çalışdı. e., xüsusi bir fərman verdi, lakin bunda xüsusilə uğurlu olmadı.
1793-cü ildə Fransa İnqilabı zamanı taxıl və digər məhsulların qiymətlərinə nəzarət quruldu. Amerika Birləşmiş Ştatlarında Birinci Dünya Müharibəsi zamanı Amerika Qida İdarəsi ərzaq qiymətlərinə nəzarəti həyata keçirdi. İkinci Dünya Müharibəsi illərində ABŞ və Nasist Almaniyasında da qiymətlərə nəzarət tətbiq edildi
Tənqidçilərin qiymət nəzarətinə qarşı əsas arqumenti ondan ibarətdir ki, qiymətləri süni şəkildə aşağı səviyyədə təyin etməklə tələb o həddə yüksəlir ki, təklif ona çata bilmir və qiymətləri idarə olunan mal və xidmətlərin qıtlığına səbəb olur.
Qiymət miqyası
Qiymət miqyası (ing. scale of price) — ölkənin valyutasının daxili bazarda alınma qabiliyyətini müəyyən edən pul sisteminin təsviri. Pul nəzəriyyəsi daxilində pulun dəyər ölçüsü kimi funksiyası ilə məşğul olan kateqoriyadır. Qiymət miqyasının tətbiqi ilə əlaqədar olaraq puldan ölçmə üçün deyil, mühasibat uçotu vasitəsi kimi istifadə olunmağa başlandı.
Milli pul sistemləri bir valyuta vahidinin müəyyən miqdarda qiymətli metala (çox vaxt qızıl) bağlanmasından istifadə edirdi, bu da qızılın rəsmi qiymətini saxlamağa imkan verirdi. Bu siyasət pulun əsas funksiyası — dəyər ölçüsü kimi “qızılın rəsmi qiymətinin saxlanmasını” nəzərdə tutur. Hər bir dövlətin “pul vahidi kimi qəbul edilən metalın (qızıl və ya gümüşün) çəkisini və onun qatlarını” (BSE-də “qiymət miqyası”nın tərifi, 1974) göstərdiyi və hər bir ölkənin “qiymət ölçülərini” müəyyən etdiyi bir vaxtda qızıl məzmunu əsasında hesablanmış valyuta kursları üzrə.
1971-1973-cü illərdə baş vermiş və 1976-cı ildə qızıla əsaslanan Bretton-Vuds sisteminin dağılmasına səbəb olan dövlətlər qızılın rəsmi qiymətini saxlamaqdan imtina etdikdə, qızılın demonetizasiyası dövründə, ölkələrarası müqayisələr. qiymət tərəziləri öz “qızıl bazasını”, “ümumdünya ekvivalentini” itirdi. Yeni şəraitdə istifadə məqsədi ilə alıcılıq qabiliyyəti paritetinin təxmini göstəricisi qəbul edilmişdir.
Maksimum qiymət (birja)
Maksimum qiymət — Səhmlərin bir satış seansı ərzində birjada alına biləcəyi ən yüksək qiymətdir. Hər bir səhm sənədi üçün qiymət və qiymət işarəsi nəzərə alınmaqla ayrıca hesablanır.
Maksimum qiymət (iqtisadiyyat)
Maksimum qiymət bir məhsulun satıla biləcəyi ən yüksək qiyməti ifadə edən iqtisadi termindir. Hökumətin tətbiq etdiyi maksimum qiymət siyasətinin effektiv olması üçün onun sərbəst bazar qiymətindən aşağı olması lazımdır.
Orta qiymət teoremi
Orta qiymət teoremi — planar bir əyrinin üzərində seçilən hər hansısa bir hissə üzərində törəməsi (meyilliliyi) bu hissənin "ortalama" törəməsinə bərabər olan ən az bir nöqtənin var olduğunu bildirən riyazi anlayış.
Riyazi bir deyimlə, əgər f(x), [a, b] qapalı intervalında sabit və (a, b) açıq intervalında törəməsi alına bilən bir funksiyadırsa, (a, b) intervalında elə bir c nöqtəsi vardır ki,
f
′
(
c
)
=
f
(
b
)
−
f
(
a
)
b
−
a
{\displaystyle f'(c)={\frac {f(b)-f(a)}{b-a}}\,}
olur.
Qiymət-mənfəət nisbəti
Qiymət-mənfəət nisbəti - şirkətin səhminin cari qiymətinin hər səhmə düşən xalis mənfəətə nisbəti. Məsələn, əgər 10 min səhmə malik şirkətin səhmi hazırda 10 manata tədavül olunursa və son ildə xalis mənfəət 5 min manata bərabərdisə, P/E nisbətini aşağıdakı qaydada tapmaq olar: Hər səhmə düşən xalis mənfəət = 10 000/5 000 = 2 P/E = 10 / 2 = 5.
Qiymət – 1)əmtəə dəyərinin pulla ifadəsi; 2)əhəmiyyət, dəyər, önəm, rol; etibar; 3)şagirdin, tələbənin bilik dərəcəsi haqqında verilən nömrə: imtahanda biliyin göstəricisi. Məsələn, orta qiymət, pis qiymət, dərslərdən əla qiymət almaq.4)hüquqda: bəzi müqavilə növlərində mühüm şərtlərdən biri; 5)iqtisadiyyatda: bir malın digər mala dəyişmə nisbəti; malların (məhsulların) və xidmətlərin dəyişmə dəyərinin pulla ifadəsi; ehtiyaclarımızı ödəmək məqsədilə mal və xidmətlərə verdiyimiz nisbi üstünlük. Məsələn, malın qiyməti; 6)pulun miqdarını göstərən fundamental iqtisadi kateqoriyadır; 7)əmtəə dəyərinin pul ifadəsi; əmtəə istehsalına sərf olunmuş ictimai zəruri iş vaxtı miqdarının dolayı ölçülməsində xidmət edən iqtisadi kateqoriya.
Tələbin qiymət elastikliyi
Tələbin qiymət elastikliyi (ing. price elasticity of demand) – qiymətin dəyişməsi nəticəsində mal və ya xidmətə olan tələbin faiz dəyişməsinin ölçüsü.
Tələbin qiymət elastikliyi — həssaslıq dərəcəsinin göstəricisidir, məhsulun qiymətinin dəyişməsi nəticəsində məhsul və ya xidmətə tələbin faizlə dəyişməsidir.
Tələbin qiymət elastikliyinin
E
P
D
{\displaystyle E_{P}^{D}}
göstəricisi məhsula
X
{\displaystyle X}
tələbin həcminin nisbi dəyişməsinin qiymətlərin nisbi dəyişməsinə nisbəti ilə müəyyən edilir və belə hesablanır:
E
P
D
=
Δ
Q
X
/
Q
X
Δ
P
/
P
=
Δ
Q
X
Δ
P
P
Q
X
{\displaystyle E_{P}^{D}={\frac {\Delta Q_{X}/Q_{X}}{\Delta P/P}}={\frac {\Delta Q_{X}}{\Delta P}}{\frac {P}{Q_{X}}}}
,
burada
D
{\displaystyle D}
— yuxarı tələb indeksidir,
Q
X
{\displaystyle Q_{X}}
— satılan malların miqdarı
X
{\displaystyle X}
,
P
{\displaystyle P}
— məhsulun qiyməti.
Tələbin qövs elastikliyi tələbin qiymət, gəlir və digər amillərdəki dəyişikliklərə reaksiya dərəcəsidir. İki nöqtəni birləşdirən seqmentin ortasındakı elastikliyi təyin edən tələbin
E
P
D
{\displaystyle E_{P}^{D}}
elastikliyi indeksi belə hesablanır :
E
P
D
=
Q
2
−
Q
1
P
2
−
P
1
(
P
1
+
P
2
)
/
2
(
Q
1
+
Q
2
)
/
2
=
Δ
Q
Δ
P
P
1
+
P
2
Q
1
+
Q
2
{\displaystyle E_{P}^{D}={\frac {Q_{2}-Q_{1}}{P_{2}-P_{1}}}{\frac {(P_{1}+P_{2})/2}{(Q_{1}+Q_{2})/2}}={\frac {\Delta Q}{\Delta P}}{\frac {P_{1}+P_{2}}{Q_{1}+Q_{2}}}}
,
burada
D
{\displaystyle D}
— tələbdir,
Q
1
{\displaystyle Q_{1}}
— satılan malların ilkin miqdarıdır,
Q
2
{\displaystyle Q_{2}}
— yeni tələb olunan miqdardır,
P
1
{\displaystyle P_{1}}
— malın ilkin qiymətidir,
P
2
{\displaystyle P_{2}}
— yeni məhsulun qiyməti,
Δ
Q
=
Q
2
−
Q
1
{\displaystyle \Delta Q=Q_{2}-Q_{1}}
,
Δ
P
=
P
2
−
P
1
{\displaystyle \Delta P=P_{2}-P_{1}}
— tələbin və qiymətin dəyişməsi.
İstehlakçı Qiymət İndeksi
İstehlakçı Qiymət İndeksi (ing. consumer price index) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır. Hesablandıqdan sonra yeni index əvvəlki dövrün indeksi ilə müqayisə edilir və inflyasiya dərəcəsi hesablanır.
İnflyasiya dərəcəsi = (İQİ2014 –İQİ2013)/ İQİ2013*100.
İstehlakçı Qiymət İndeksi (İnflyasiya)
İstehlakçı Qiymət İndeksi (ing. consumer price index) istehlak üçün alınan bütün məhsul və xidmətlərin ümumi qiymətinin ölçüsüdür. Hər ay Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən bu indeks hesablanır. Hesablandıqdan sonra yeni index əvvəlki dövrün indeksi ilə müqayisə edilir və inflyasiya dərəcəsi hesablanır.
İnflyasiya dərəcəsi = (İQİ2014 –İQİ2013)/ İQİ2013*100.
Zamanla ölçülmüş orta qiymət
Zamanla ölçülmüş orta qiymət (ing. time-weighted average price, TWAP) — müəyyən bir müddət ərzində qiymətli kağızın orta qiymətinə istinad edən maliyyə termini.
Qiymət qiymətli kağızın əməliyyat qiymətinin müəyyən müntəzəm aralıqlarla götürülməsi və bu qiymətlərin hər birində əməliyyatların həcmi nəzərə alınmadan bu qiymətlərin sadə ortalamasının hesablanması yolu ilə hesablanır.
TWAP qiyməti müəyyən bir müddət üçün ən sadə qiymət göstəricisidir. O, treyderlərə və onların müştərilərinə hər bir verilmiş vaxt intervalında sifarişin icra olunduğu qiyməti müəyyən vaxt intervalında əməliyyatların orta qiyməti ilə müqayisə edərək sifarişin icrasını qiymətləndirməyə imkan verir.
TWAP-a əsaslanaraq, ilk və erkən alqoritmik ticarət alqoritmlərindən biri, böyük bir sifariş müntəzəm olaraq bazara göndərilən bərabər kiçik sifarişlərə bölündükdə qurulur. Başqa bir şəkildə, ona "Saat" və ya "Dilimləyici" də deyilir. TWAP, ən ibtidai alqoritmik ticarət alqoritmi olaraq, daha təkmil olduğu üçün çox vaxt VWAP alqoritminə qarşı çıxır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, iki ticarət sessiyasını - səhər və günortadan sonra götürsək, onda TWAP alqoritmi sifarişin 50%-ni səhər, 50%-ni günorta, VWAP alqoritmi isə 40%-ni səhər, 60%-ni göndərəcək. TWAP alqoritminin proqnozlaşdırıla bilməsi digər bazar oyunçularına onun hərəkətlərini asanlıqla aşkar etməyə və ona qarşı oynamağa imkan verir, buna görə də bəzi təsadüfi elementlər adətən TWAP alqoritminə əlavə edilir.
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı relyefinin statistik göstəriciləri
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı - Kiçik Qafqaz təbii vilayəti cənub-qərbdə Ermənistan Respublikası, şimal-qərbdə Gürcüstan Respublikası, şimal-şərqdə Kürün sağ sahil, cənub-şərqdə isə Arazın sol sahil düzənlikləri ilə sərhədlənir. Təbii vilayət Gəncə, Qarabağ silsiləsi, Qarabağ vulkanik yaylası və Həkəri fiziki-coğrafi rayonlarını əhatə edir. Ərazi təbii şəraitinin müxtəlifliyi, təbii ehtiyatlarının zənginliyi ilə fərqlənir.
Ekoloji geomorfologiya tətbiqi geomorfologiyanın bir istiqaməti kimi yaranmış və son 20-25 ildə inkişaf etməyə başlamışdır. Bu müddət ərzində ekogeomorfoloji tədqiqatlar müxtəlif aspektlərdən – nəzəri, tətbiqi, sahəvi, regional öyrənilmişdir və geomorfologiyanın bu yeni istiqamətinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olan terminlər təklif olunmuşdur. Tətbiqi geomorfologiyanın bir qolu olan ekoloji geomorfologiya Yer səthi relyefi və relyef əmələgətirən amillər ilə əlaqədar olan ekoloji problemlərlə məşğul olmaqla geomorfoloji sistemlərin ekoloji sistemlərlə müxtəlif dərəcəli qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Geomorfologiya ekosistemin elementi olan relyef və relyef əmələgətirən proseslərin ekoloji qiymətləndirilməsinin prinsip və metodlarının işlənməsinə ehtiyac duyur.
Məqalədə Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının (Xram və Zəyəm çayları arası) relyefinin morfometrik göstəriciləri əsasında ərazinin ekoloji-geomorfoloji xəritəsi tərtib olunmuşdur. Geomorfoloji sistemin, relyefin tipləri və elementar formalarının ekoloji xüsusiyyətində əsas və effektli rol oynayan morfometrik göstəricilərinə hipsometriyanı, yüksəkliklərin meyilliyi, relyefin üfüqi və şaquli parçalanmasının dərəcəsi və yamacların ekspozisiyasını aid etmək olar.
Relyefin bu morfometrik xüsusiyyətlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda hər biri ekogeomorfoloji vəziyyət üçün müəyyən rol oynayır – bəzi hallarda müsbət, bəzi hallarda isə mənfi.